In tijden dat er geen publieke weerberichten bestonden, kende men allerlei natuurmiddeltjes die weersveranderingen zouden aankondigen, zoals een plantaardige hygrometer.

TEKST & BEELD PETER PAUL HATTINGA VERSCHURE

In het oude Griekenland was er al aandacht voor het weer. De filosoof Aristoteles (384-322 v. Chr.) beschreef de verscheidenheid aan wolkenvormen, vanuit zijn leer dat alles in de natuur een eigen ordening nastreeft. Het zoeken naar die ordening zal ten grondslag hebben gelegen aan een wens om het weer ook te kunnen voorspellen. Ordening of niet: de mensen hadden wel door dat er in het weersverloop vaak zekere patronen zijn te herkennen. En dat het gedrag van dieren en planten verband houdt met het weer. Die kennis werd van generatie op generatie doorgegeven, vaak in de vorm van weerrijmpjes of spreuken. Wie kent niet spreuken als ‘morgenrood, water in de sloot’, en ‘kring om de zon, water in de ton’. Of de stelling dat het mooi weer wordt als de zwaluwen hoog vliegen en regenachtig als ze laag blijven. Naast de geschiedenis van de wetenschap van het weer en de uitvinding van instrumenten zie je een parallelle geschiedenis van volksweerkunde, bijgeloof, weerspreuken en huis-, tuin- en keukenvindingen waaraan een weersvoorspellende waarde werd toegekend.

In de negentiende eeuw werd de basis gelegd van de moderne meteorologie. Ook werden weerinstrumenten voor een breder publiek bereikbaar. Het weer, als onderwerp van een sterk voortschrijdende wetenschappelijke ontwikkeling, genoot steeds meer belangstelling. Maarde oude volksweerkunde had allerminst afgedaan. Integendeel: de mondeling overgedragen weerwijsheden werden in boekjes gedrukt en wijd en zijd verkocht. Het ene boekje claimde nog meer onfeilbaar te zijn in het voorspellen dan het andere. In ‘De onfeilbare weervoorspeller, tevens aanwijzende, hoe men met weinig moeitezelf kan vervaardigen een bloemen- en plantenbarometer, een chemisch weerglas en een planten-hygrometer’(lang leve de bondige titel!) van Theodoor Bom uit 1880lezen we hoe je zelf een Hygrometer of hygroscoop kunt maken. “Die onderscheiden zich”, doceert Bom, “daardoor van den barometer dat zij niet als deze de drukking der lucht, maar hare vochtigheid aanwijzen”.

Vochtgevoeligheid

Voor Boms hygrometer heb je een zaadje van de Reigersbek (Erodium cicutarium) nodig. Dat is een laagblijvend plantje dat je kunt aantreffen in schrale graslanden en bermen. Het lijkt wat op de Ooievaarsbek (Geraniumpussilum L.). Zo’n Reigersbekzaadje is een wonderlijk voortbrengsel van de natuur. Als de lucht vochtig wordt ontrolt zich de steel, waardoor het zaadje zich in de aarde boort. Die vochtgevoeligheid maakt het bruikbaar als aanwijzer voor de luchtvochtigheid. In ‘De onfeilbare weervoorspeller’ is op de laatste bladzijde een wijzerplaat afgedrukt die gebruikt kan worden om zo’n hygrometerzelf te maken. Bom: “Om nu met zulk een zaadje een hygrometer te vervaardigen, neemt men doodeenvoudige en stukje wit, goed glad karton, waarop men het hierachter volgende tafeltje of plaatje [wijzerplaatje, PPHV] vasthecht, terwijl men juist midden in het plaatje een gaatje maakt. Het vruchtje wordt vervolgens met de punt (a) in genoemd gaatje gezet, en zoodanig, dat het dunne uiteinde van b juist boven dat vak staat, ‘t welk het weer aanwijst, dat men op het oogenblik heeft”. Het wijzerplaatje bevat twee schaalverdelingen: de buitenste voorde zomer, de binnenste voor de winter.

Ik heb de proef op de som genomen en de planten-hygrometerzelf gemaakt en uitgeprobeerd. Het instrumentje werkt heel goed, maar de weeraanwijzingen op de schaalverdeling vertelden nog weleens wat anders dan wat er zich werkelijk aandiende.

Deze column verscheen eerder in Het Weer Magazine nr 3/4 | jul-sep 2018

Geen weerfeiten en weetjes missen? Word dan abonnee en ontvang Het Weer Magazine thuis!